اکوتوریسم سبزوار بزرگ

سبزوار بزرگ شامل: شهرستانهای (سبزوار - جغتای - جوین - خوشاب - داورزن و ششتمد) مرجع گردشگری سبزوار

زمین شناسی سبزوار بزرگ ( سید یوسف آزاد )

اکوتوریسم سبزوار بزرگ

زمین شناسی سبزوار بزرگ

و نقش أن در توسعه ژئوتوریسم

مقدمه:

زمین‌گردشگری یا ژئوتوریسم (Geotourism)‏ از دو بخش ژئو و توریسم تشکیل شده‌است .

بخش ژئو جاذبه‌های زمین شناسی، ژئومورفولوژی و معادن را شامل می‌شود.

و بخش توریسم آن به عنوان موضوعی چند رشته‌ای، تمامی زیرساختهای صنعت گردشگری از جمله تفسیر،مدیریت، اقامت، تورها و… را شامل می‌شود.

صنعت ژئوتوریسم برخلاف اکوتوریسم(Ecotourism) که جاذبه های طبیعت جاندار را در مرکز توجه قرار داده است، با جاذبه های طبیعت بی جان سروکار دارد.

مخاطبان ژئوتوریسم نه تنها متخصصان و کارشناسان زمین شناسی، بلکه گردشگران عادی و علاقمندان طبیعت نیز هستند.

در جریان فعالیت‌های ژئوتوریسمی، بازدیدکنندگان ضمن بازدید از پدیده‌های زیبا و منحصر به فرد زمین شناسی، با مبانی پیدایش آنها آشنا شده و اهمیت وجودی آنها را درمی‌یابند.

ژئوتوريست ها معمولاً گردشگرانى قانع هستند که به دنبال هتل هاى لوکس وشرايط بسيار عالى خدماتى - رفاهی نيستند.

ژئوتوریسم ها به راحتى در چادر و در شرايط دشوار ابتدایی زندگى می کنند.

مسيرهاى طولانى وسخت را می پیمایند و در تلاشند تا با طبیعت پیرامون خود بیشترین ارتباط را برقرار سازند.

مطالب فوق از مزيت هاى ژئوتوريسم به شمار مى رود که نشان دهنده اهمیت این صنعت در افزایش اشتغال و درآمد می باشد.

نگاهی به وضعیت زمین شناسی در سبزوار بزرگ

سبزوار بزرگ در شمال شرقی زون ایران مرکزی قرار دارد.

این زون واحد مثلثی شکلی است که در مرکز ایران واقع شده و از شمال به ارتفاعات البرز، از شرق به بلوک لوت و در قسمت غربی- جنوب شرقی توسط یک منطقه فرورفته به زون دگرگونی سنندج- سیرجان محدود می شود.

این زون قدیمی ترین خرده قاره در ایران است که تحت تأثیر رخدادهای زمین شناسی گوناگونی قرار گرفته است.

واحد سنندج- سیرجان یکی از فعال ترین و نا آرام ترین واحدهای ساختمانی ایران می باشد که مراحل ماگماتیسم و دگرگونی مهمی را تحمل کرده است.

شرکت سنگهای دگرگونی به طور وسیع در ساختمان کمربند سنندج- سبرجان موجب شده تا در بحث های زمین شناسی به واحد دگرگونی ایران شهرت یابد.

نقشه زمین شناسی سبزوار بزرگ

تا کنون جامع ترین تحقیق در مورد حوضه‌های بسته و داخلی ایران‌ از آن کرینسلی بوده است.

او یادآوری می‌کند که فعالیت های تکنونیکی عمده موجب پیدایش‌ حوضه‌های بسته داخلی قم، دشت لوت و سبزوار شده است.

ساختمان سنگ بستر محلی- بسته به اینکه آیا سرچشمه‌های آبخیز پایکوهی آب زیرزمینی را به رودخانه‌های جاری از کوهستانهای‌ اطراف وارد می‌کنند یا نه- می‌تواند به مقدار زیادی چرخه ی هیدرولوژی حوضه‌ها را دستخوش دگرگونی نماید.

در ستون چینه شناسی سبزوار بزرگ قدیمی ترین و گسترده ترین سنگها با سازندهای مختلف که هرکدام مربوط به یک دوره خاص زمین شناسی هستند موجب شده تا امکان بررسی کاملی از سیر تحولات زمین شناسی، لیتولوژیک و پالئوژئوگرافی مورد توجه بخش اکوتوریسم علمی فراهم گردد،

که از جمله میتوان به مجموعه (سنگهای رسوبی، افیولیتها و کالرد ملانژهای کرتاسه فوقانی) اشاره کرد که سری کاملی از سنگ های اسیدی تا فوق بازیک را در خود جای داده است.

در این منطقه قدیمی ترین سنگهای دگرگون شده با سن پرکامبرین تا آتشفشانهای فعال و نیمه فعال عهد حاضر به چشم می خورد.

وجود هزاران متر رسوبات متعلق به دوره پرکامبرین که خود از فرسایش سنگهای آذرین بوجود آمده اند، قدمت پوسته قاره ای این ناحیه را مشخص می کند (درویش زاده – محمدی،1381: 118).

کوههای ایران مرکزی به جز واحد کرمان- سهند- بزمان- سنندج و سیرجان، در اطراف حوضه دشت کویر قرار گرفته و امتداد آنها باعث شده تا چاله بزرگ دشت کویر به چاله های مستقل و نیمه مستقل متعددی تقسیم گردد،

از جمله رشته شمال شرقی که به رشته کوه جغتای معروف است و عامل جدایی چاله سبزوار از چاله جاجرم شده است.

موقعیت استقرار زون های اصلی ایران

رشته کوه جغتای با روند شمال غربی به جنوب شرقی از افیولیت ملانژهای کرتاسه و همچنین سهم قابل توجهی از سنگهای آن نیز از مواد آتشفشانی و آتشفشانی- رسوبی ائوسن می باشد.

ولی دره ها نمونه ای از اشکال فرسایش آب در گذشته می باشد (علایی طالقانی، 1381: 259).

در سبزوار بزرگ فاز مهم تکتونیکی کرتاسه بالایی در مزوزوئیک به وقوع پیوست و سنگهای بازیک و اولترا بازیک با رسوبات این دوره در هم می آمیزد و موجب ایجاد آمیزه رنگین در سراسر ایران از جمله رشته جغتای در شهرستان سبزوار می شود.

بدین صورت که با بسته شدن ریفت هایی که خرده قاره های ایران را محدود می کرد، افیولیت ملانژهای شمال سبزوار تشکیل شد که با دگرگونی نیز همراه بوده است (علوی تهرانی، 1976).

با توجه به اینکه در ستون چینه شناسی سبزوار بزرگ قدیمی ترین و گسترده ترین سنگها را مجموعه افیولیتی تشکیل می دهد، درداخل افیولیتها سری کامل سنگ های اسیدی تا فوق بازیک دیده می شود.

این قابلیت ویژه می تواند چگونگی روند تحولات زمین شناسی در طی دورانهای مختلف و فعالیتهای مربوط به ریخت شناسی کنونی این سرزمین را در بخش اکوتوریسم علمی در اختیار پژوهشگران قراردهد.

همچنین این مجموعه در برگیرنده معادن مهمی مانند کرومیت، آزبست، تالک و منیزیت می باشد که شناسایی نقاط استقرار آنها در رونق اقتصادی منطقه نقش بسزایی خواهد داشت.

زمین شناسی مناطق شمالی سبزوار بزرگ

شمال منطقه سبزوار ناحيه كوهستاني داراي كوه هاي متعدد با روند كلي شمال غربي- جنوب شرقي مي باشد.

دره هاي آبرفتي اين سلسله كوه ها را از يكديگر جدا مي سازد. قسمت وسيعي از منطقه حاوي كالرملانژ، سنگ آذرين اولترابازيك، سنگ نفوذي با تركيب حد واسط است،

همچنين شامل آتشفشان هاي نئوژن و ائوسن و سنگ هاي نفوذي، بيرون زدگي هاي ژوراسيك پالئوژن، ائوسن، اوليگوسن، ميوسن، نئوژن، پليوسن و سنگ هاي رسوبي پليو – پليوستوسن، است.

افيوليت: يك رخساره كامل تركيبي از پريدوتيت هاي دگرگون شده (هارزبورژيت، دونيت سرپنتيت و ... )، گابرو(ديوريت و ...) دايك هاي صفحه اي، پيلولاوا (گدازه هاي آتشفشاني بالشي شكل) و رسوبات آهك پلاژيك و ... است. كه الزاماً همه آنها در يك مجموعه قرار نمي گيرند.

طريقه جايگزيني افيوليت ها به گونه اي است كه عمدتاً بر اثر عملكرد گسل هاي تراستي روي پوسته قاره اي و بر روي يكديگر رانده شده اند لذا در مناطق افيوليتي زون هاي گسلي و تراستي فراواني مي توان مشاهده نمود.

در داخل بخش پريدوتيتي افيوليت ها از نظر اهميت اقتصادي مي توان به وجود عدسي هاي كروميتي اشاره نمود.

مجموعه افيوليتي موجود در اين منطقه كه به صورت آميزه رنگين مي باشد شامل هارزبورژيت (به همراه كاني بروتزيت) دونيت سرپنتيني شده به طوري كه سرپانتين ها در كل منطقه پخش شده اند .

انواع كروم به ويژه كروم پوست پلنگي قابل تشخيص مي باشد. هارزبورژيت ها به رنگ سبز تيره براق ديده مي شوند.

از ديگر سنگ هاي همراه كننده اين مجموعه گابرو لايه اي و گابرو پگماتوئيدي را مي توان نام برد.

گابرو پگماتوئيدي در منطقه به مقدار زيادي پراكنده مي باشد. آهك هاي پلاژيك گلي رنگ به همراه ليستونيت به رنگ زرد پرتقالي به مقدار زياد در اين مجموعه افيوليتي وجود دارند.

سنگ هاي اولترابازيك عمده ترين تشكيل دهنده هاي مجموعه افيوليتي به همراه دايك هاي تغذيه كننده نيز در سبزوار بزرگ مشاهده مي شود.

بازالت هاي فراواني در منطقه قابل روئيت است(نوع توده اي)، سنگ هاي داسيت و ريوداسيت به رنگ روشن با بلورهاي پلاژيوكلاز بسيار جالب درشت و گاهي به همراه بيوتيت ديده مي شود كه وجود بيوتيت در آنها عدم كاني سازي را براي ما روشن مي سازد.

شواهد كاني سازي مس در منطقه قابل مشاهده مي باشد. كنگلومراها با رنگ قرمز تيره و مورفولوژي تپه ماهوري در شمال و جنوب افيوليت ها منطقه رخنمون يافته است.

فاز های کوهزایی مؤثر

درساختار زمین شناسی سبزوار بزرگ

۱- فاز کوهزایی سیمیرین پیشین:

این فاز که در تریاس فوقانی و به عنوان قدیمی ترین فاز کوهزایی شهرستان به وقوع می پیوندد تا ژوراسیک بالایی ادامه می یابد و به صورت یک فاز فشاری عمل کرده است.

بیشتر به صورت گسل خوردگی بوده تا چین خوردگی و نتیجه این فاز در تمام ایران به جز ناحیه زاگرس ذکر می شود (نبوی 1355).

آثاراین فاز در مناطق مزبور به طور ناپیوستگی(هم شیب یا زاویه دار) و در زیر سنگهای تریاس فوقانی و ژوراسیک زیرین قابل تشخیص می باشد.

۲ فاز کوهزایی سیمیرین پسین:

این فاز طی ژوراسیک میانی در ایران رخ داده است و اثر دینامیکی شدیدتری نسبت به فاز قبلی (سیمیرین پیشین) داشته است به طوری که در بخش بزرگی از ایران مرکزی و شرقی، شاهد یک دگرشیب بسیار آشکار و گویا در قاعده سنگ های کرتاسه هستیم.

فعالیت ماگمایی به صورت بیرونی و درونی در نتیجه فازهای کششی و انبساطی در این زمان به وقوع پیوسته و در منطقه ریفتی سبزوار- شاهرود- ترود، آهک اوربیتولین دار غالبا گرانیت هایی را که از سازند شمشک نفوذ کرده است را می پوشاند.

در بسیاری ازحالات آهک اوربیتولین دار، قدیمی ترین لایه هایی هستند که می توان بر روی این گرانیت ها مشاهده کرد (اشتامپلی، 1978).

۳- فاز کوهزایی لارامید:

این فاز در شمال و مرکز ایران به شدت تأثیر کرده است و در طی آن با بسته شدن ریفتهایی که خرده قاره های ایران را محدود می کرد، افیولیت ملانژهای ایران به شکل تیغه هایی در امتداد روراندگیهای بزرگ از جمله شمال سبزوار بزرگ نمایان شدند.

همزمان با جابه جایی و استقرار آنها دگرگونی ها رخ داده است. به طور کلی بر اثر این فاز شکل فعلی کوههای ایران تا اندازه ای ترسیم شد و عملکرد آن درکشور با فعالیتهای آذرین و دگرگونی مشخص می شود.

۴- فاز کوهزایی پیرنه:

این فاز در اواخر ائوسن و اوایل الیگوسن روی داد. در ائوسن فعالیتهای ماگمایی زیردریایی مهمی در ایران به وقوع پیوست و فعالیتهای انفجاری آتشفشانها، رسوبات آذرآواری سبز رنگی با ضخامت زیاد بوجود آوردند که به اسامی توف سبز یا رسوبات سبز نامیده شدند.

در طی این فاز بسیاری از توده های نفوذی ایران در داخل رسوبات سبز تزریق شدند. در این فاز رسوبات تخریبی همراه با رسوبات تبخیری گچ و آهک در پهنه وسیعی از منطقه ایجاد شد که در الیگوسن چین خورده و گسلش یافته و از آب خارج شدند و سپس تحت تأثیرعامل فرسایش قرار گرفتند که عدم وجود رسوبات الیگوسن مبین این موضوع می باشد.

پس از پایان این فاز فعالیتهای فرسایشی همچنان سازندهای ائوسن را تحت تأثیر قرار داد و موجب شکل گیری رسوبات نئوژنی در شهرستان سبزوار شد.(اصغری مقدم، 1375).

۵- فاز کوهزایی پاسادنین:

آخرین حرکات کوهزایی که بر فلات ایران تأثیر کرده و در نتیجه آن کشور ما شکل امروزی خود را به دست آورد، فازکوهزایی پاسادنین نام دارد که در اواخر پلیوسن و اوایل کواترنر اتفاق افتاد.

آثار این فاز در شهرستان سبزوار با چین خوردگی نسبتا شدید تشکیلات نئوژن و روراندگی تشکیلات ائوسن برروی کنگلومرای جوان بختیاری مشخص می گردد (نقشه 3-4).

بعد از این مرحله تمام ایران تحت تأثیر فرسایش واقع شده که تا به امروز نیز ادامه داشته است (درویش زاده، محمدی،1381).

پالئوژئوگرافی

سبزوار بزرگ از نظر زمین شناسی بین زون ایران مرکزی و البرز شرقی قرار دارد.

حاشیه جنوبی رشته کوههای البرز از نظر ساختمانی و از لحاظ چینه شناسی به ایران مرکزی شباهت دارد.

شهرستان سبزوار قسمتی از زون البرز است که آن را بخشی از ناحیه چین خورده ایران مرکزی می دانند.

درشهرستان سبزوار با یک ناحیه به شدت تکتونیزه روبرو هستیم که با توده های افیولیت- رادیولاریت مربوط به کرتاسه فوقانی- پالئوسن با عرض بیش از 100 کیلومتر به جنوب البرز متصل می شود.

برش عرضی رشته کوه جغتای تا دشت جوین

حد واقعی البرز جنوبی بین یک ناحیه با چین خوردگی نسبتا آرام یعنی البرز و یک ناحیه به شدت چین خورده یعنی ایران مرکزی واقع شده است.

در دوران دوم قدیمی ترین سنگها در شهرستان سبزوار مربوط به افیولیتهای جغتای می باشد که به کرتاسه میانی مربوط می باشد.

در طول کرتاسهنیز پیشروی دریا را داشته ایم که موجب به جای گذاری رسوبات آهکی دانه ریزی بر روی تشکیلات آندزیتی شده است.

در دوران سوم که اوج فعالیتهای کوهزایی آلپی می باشد شهرستان سبزوار در بیشتر فازهای آن از آب خارج بوده است .

عدم وجود تشکیلات مربوط به زیر دوره پالئوسن مؤید این نظریه می باشد که در ابتدای پالئوژن سبزوار از آب بیرون بوده است .

توسعه رسوبات دریایی از جمله آهک و کنگلومرای کرمان به همراه مارن، توف و سایر رسوبات آذرآواری در ائوسن نشان دهندة پیشروی دریا به همراه فعالیتهای ماگمایی و کوهزایی می باشد (اصغری مقدم، 1375).

در الیگوسن فعالیت های تکتونیکی گسترش یافته است و کمتر آثار رسوبی در منطقه دیده می شود که نشان دهندة عقب نشینی مجدد دریا می باشد .

به صورت محلی در ارتفاعات شمالی شهرستان سبزوار کنگلومرا نیز مشاهده می شود که برخی از زمین شناسان آن را هم سن کنگلومرای بختیاری می دانند.

در اولین دورة نئوژن یعنی میوسن دوره تقریبا آرامی بر شهرستان سبزوار حاکم بوده است.

طبق گزارش گانسر1 در سال 1955 رسوبات دورة میوسن که در زیر شهرستان سبزوار واقع شده، طی تشکیل تدریجی موجب جدایی چالة سبزوار از چالة جاجرم شده است.

با توجه به کمی دوام رسوبات ساحلی در پلیوسن، دریاچه ای در موقعیت فعلی شهرستان سبزوار وجود داشته است (عباس پاشایی،1381: 102 )

ویژگی های لیتولوژیکی

1- واحد سنگهای افیولیتی

واژه افیولیت در مورد مجموعه ای از سنگهای بازیک واولترا بازیک لایه لایه به کار می رود که از تبلور و سرد شدن ماگمای گوشته ای حاصل شود و به آنها کمپلکس افیولیتی نیز می گویند زیرا از سری ها یا مجموعه های افیولیتی تشکیل شده اند.

ضخامت این مجموعه ها متفاوت می باشد و به رنگ سبز هستند و نام افیولیت نیز از همین رنگ گرفته شده است.

افیولیت های سبزوار در داخل یک منطقه پشت قوس و نزدیک به یک دراز گودال در حال فرورانش و از چند توده مجزا از هم تشکیل شده است.

در اکثر این توده ها، سنگهای افیولیتی کرتاسه با سنگهای آتشفشانی ائوسن تا میوسن متشکل از آندزیت، داسیت و کمی شوشونیت همراهند ( نقره ئیان 1982).

۲ - تشکیلات دگرگونی:

سنگهای دگرگونی معمولا همراه با مجموعه افیولیتی مشاهده می شوند که قسمتی از آنها افیولیت های دگرگون شده هستند و منشأ قسمتی دیگراز آنها تا کنون مشخص نشده است.

درجه دگرگونی این سنگها از دگرگونی شدید که دراثر فازهای مختلف کوهزایی وارد افیولیت ها شده اند مانند آمفیبولیتها تا سنگهای دگرگونی ضعیف مانند رخسارة شیست سبز، متغیرمی باشد.

سنگهای دگرگونی را می توان باقیمانده هایی از پی سنگ قاره ای دگرگون شده قدیمی در منطقه دانست که در اثر کافتن وپیدایش پوسته اقیانوسی دچار مشکل شده اند و فقط بخش کمی از آنها باقی مانده اند که سن آنها را به قبل از کرتاسه پسین نسبت می دهند.

عمده ترین سنگهای دگرگونی شهرستان سبزوار گارنت، گنیس، آمفیبولیت، هورنبلد، مسکوویت، پیروت و شیست سبز می باشد.

۳ - سنگهای آذرین

این سنگها نتیجه آتشفشانهای دوران سوم است که شامل پوشش ضخیمی از توف ها و گدازه های ولکانیکی پالئوژن می باشد و در بیشتر نقاط بخش افیولیتی را پوشانده است که در ارتفاعات جغتای دیده می شود.

فعالیتهای ولکانیکی دوران سوم به صورت مخروط های داسیتی به همراه ترکیبات بازالتی آخرین دوره های دوران سوم دیده می شود که از نظرسنی بردوگروهند.

الف) تشکیلات آذرین دورة پالئوژن که شامل گدازه های آندزیتی، بازالتی، توف و آندزیت آمفیبولیت دار می باشد.

ب) تشکیلات آذرین دوره نئوژن که شامل آندزیتها و تراکی آندزیت می باشد که تشکیلات افیولیتی ائوسن را که شامل کنگلومراهای تیره و مارنهای سبز می باشد قطع کرده اند.

۴-- سنگهای رسوبی

بر اساس فرضیه تکتونیک صفحه ای شهرستان سبزوار در کرتاسه فوقانی قسمتی از دریای تتیس بوده که طی این دوره در آن رسوبگذاری می شده است و تا عقب نشینی کامل دریا این عمل ادامه داشته است و رسوباتی به شرح زیر در آن بوجود آمده است.

1- سنگهای رسوبی ائوسن

2- تشکیلات نئوژنی در پای ارتفاعات جغتای و شمال شهر سبزوار

3- نهشته های کنگلومرایی کواترنر پیشین در کواترنر پسین به ترتیب از قدیم به جدید

الف) آبرفتهای بسیار درشت دانة کوهپایه ای به صورت پاره سنگ، قلوه سنگ و شن

ب) آبرفت درشت دانه کوهپایه ای که بیشتر شنی است.

ج) رسوبات دره ای شامل مصالح آبرفتی و واریزه ای که آمیزه ای از برونزدهای سرزمینهای بلند پیرامون می باشد که در یک حوضه بسته کوچک کشیده شده است.

د) نهشته های پهنه سیلابی مربوط به دوره یخچالی وورم شامل سیلت، رس و گل

ﻫ) پادگانه های آبرفتی جوان هولوسن که از سیلت و ماسه ریزدانه تشکیل شده اند.

و) نهشته های آبرفتی دشت، متشکل از ماسه و سیلت با افقهایی از شن ریزدانه

ن) آبرفتهای رودخانه ای در بستر کنونی رودخانه های بزرگ از جمله کال شور که بیشتر از شن، قلوه سنگ و ماسه می باشند.

ی) تپه های ماسه ای (اصغری مقدم: 1375،ص150).

ثبت نظرات